Jeszcze do niedawna wyprawy w kosmos wydawały się dość abstrakcyjnymi marzeniami. Jednak od kilku lat marzenia te zamieniły się w rzeczywistość, a komercyjne loty są na wyciągnięcie ręki. Ogromnym zainteresowaniem cieszy się odwiedzenie Księżyca – jedynego naturalnego satelity Ziemi. W związku z wyprawami w przestrzeń pozaziemską nasuwa się intrygujące pytanie – w jakim państwie znajduje się osoba przebywająca na Księżycu lub ogólniej, w uniwersum?
Prawo w kosmosie, kosmos w prawie
Dążenie do kolonizacji ciał niebieskich stwarza konieczność uregulowania tych kwestii z punktu widzenia prawa tak, aby nie rodziły zbędnych wątpliwości. Choć jest to dość raczkujący obszar zainteresowania prawników, powoli zaczynają pojawiać się regulacje konieczne do bezpiecznej i legalnej eksploracji kosmosu. Pojawiają się także sankcje przewidziane za ich naruszenie. Prawo kosmiczne tworzy Komitet do spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej działający przy ONZ.
Do głównych regulacji należą:
- Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (zwany w skrócie Traktatem o przestrzeni kosmicznej)
- Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą
- Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi
- Układ normujący działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich
- Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną
Co ważne, wszystkie wymienione przepisy muszą pozostawać w zgodzie z prawem międzynarodowym, w tym z prawem konfliktów zbrojnych – są to normy światowe, „ziemskie”. Przestrzeń kosmiczna traktowana jest jako specjalny obszar świata, na który rozciągnąć należy normy prawa ziemskiego – jest to zatem wyspecjalizowany obszar prawa międzynarodowego. Jeśli więc regulacje prawa kosmicznego stanowią inaczej, zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa szczególnego nad prawem ogólnym, znajdą zastosowanie te właśnie reguły. Natomiast jeśli brak jest regulacji wprost stanowiących o kosmosie, odpowiednie zastosowanie znajdą normy ogólne prawa międzynarodowego.
Status prawny Księżyca
Zapewne wszyscy choć raz mieli okazję zobaczyć zdjęcia Armstronga, który pozostawia na Księżycu flagę Stanów Zjednoczonych. Jest to znak jego zdobycia, ale jak się okazuje, był to tylko symboliczny gest upamiętniający tę historyczną chwilę. Raczej niewiele osób zastanawia się natomiast nad statusem prawnym jedynego naturalnego satelity Ziemi. Odpowiedź na to pytanie jest jednak prawnie określona. Zgodnie z Traktatem o przestrzeni kosmicznej, Księżyc (oraz inne ciała niebieskie, a także cała przestrzeń kosmiczna) traktowany jest jako wspólne dobro ludzkości. Oznacza to, że żadne państwo nie może traktować Księżyca jako swojej własności, przypisywać swojego prawa do terytorium Księżyca ani wykorzystywać go do własnych celów.
Badania naukowe w kosmosie
Powyższe regulacje mają też znaczenie w kontekście wydobywania surowców naturalnych z powierzchni Księżyca oraz innych ciał niebieskich. Jako „wspólne dobro ludzkości”, cała przestrzeń kosmiczna udostępniona jest do badań wszystkim państwom, z zastrzeżeniem jednak, aby ich operacje nie ograniczały działań pozostałych. Wszyscy muszą mieć równy dostęp do zasobów i nie mogą przeszkadzać sobie nawzajem w badaniach. Te są z kolei przeprowadzane w interesie dobra wspólnego, na zasadzie równości i niedyskryminacji. Powinien być zapewniony bieżący przepływ informacji między naukowcami w celu ułatwienia badań, a także udostępnianie próbek innym państwom na ich prośbę.
Ma to istotne znaczenie, ponieważ w kosmosie znajdują się ogromne złoża pierwiastków potrzebnych nam, ludziom, na Ziemi. Jednak nie jest możliwa sytuacja, w której jedno z państw wydobywa te surowce na wyłączność, a następnie sprzedaje je innym państwom za spekulacyjną kwotę.
Operacje militarne na Księżycu
W całym kosmosie zgodnie z Układem Kosmicznym obowiązuje zasada pokoju. Oznacza to, że Księżyc nie może być wykorzystywany do działań militarnych, składowania na nim broni (w tym nuklearnej), zakładania baz wojskowych ani innych działań destabilizujących założenie o pokoju w przestrzeni kosmicznej, w tym również do używania siły. Dokonanie jakiegokolwiek kroku musi być zgodne z zasadami pokoju. Przykładowo więc umieszczenie satelit w celu militarnym będzie uzasadnione, jeśli zostanie dokonane ze względów pokojowych. Takie działanie bez wątpienia budzi kontrowersje. Trudno wyobrazić sobie bowiem podejmowanie jakichkolwiek działań wojskowych czy wojennych z intencją (w rozumieniu ogólnoświatowym, a nie osobistych pobudek agresora) pokoju na świecie.
Państwa ponoszą odpowiedzialność międzynarodową za naruszenie tych zasad. Czasami rozszerzona jest ona również na działania prowadzone przez swoich obywateli, choćby były one podejmowane z inicjatywy pozarządowej. Jednostki pozarządowe powinny być natomiast nadzorowane przez państwo, które zapewnia ich uprawnione działanie.
Astronauci – ochrona prawnie przewidziana
Nietrudno wywnioskować, że jeśli przestrzeń kosmiczna traktowana jest jako wspólne dobro ludzkości, to kosmonauci – analogicznie – traktowani są z punktu widzenia prawa jako wysłannicy ludzkości. Skoro ich działania podejmowane są w imieniu nas wszystkich, dla rozwoju świata, to państwa-strony Umowy o ratowaniu kosmonautów mają obowiązek udzielenia wszelkiej pomocy kosmonautom znajdującym się w niebezpieczeństwie lub w innej sytuacji niezamierzonej. Nie jest natomiast pewne, jaka jest definicja kosmonauty w prawie kosmicznym. Dopóki nie ma w tym zakresie definicji legalnej, można przyjąć, że obejmuje wszystkie osoby wybierające się w kosmos.
Jest to umowa dość krótka. Zawiera tylko dziesięć artykułów, przez co jej interpretacja oraz stosowanie budzą liczne nieścisłości. Najważniejsze jednak jest, aby udzielić niezwłocznie pomocy astronautom, którzy tego by potrzebowali.
Prawo kosmiczne to tak młody dział prawa międzynarodowego, że dopiero od niedawna zaczął budzić wiele wątpliwości prawnych. Rozwiązano je tworząc kilka kluczowych aktów prawnych, które wymagają jednak dostosowania do aktualnych realiów. Bez wątpienia w następnych latach będziemy świadkami dość częstych zmian w zakresie źródeł prawa kosmicznego, jako że wraz ze wzrostem gości w kosmosie pojawiać się będą różne sytuacje wymagające wcześniejszego ich przewidzenia i wdrożenia odpowiednich mechanizmów im przeciwdziałających lub rodzących odpowiedzialność za ich naruszenie.
Bibliografia:
https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Mi%C4%99dzynarodowe_prawo_kosmiczne
https://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/treaties/introrescueagreement.html
Fot. nagłówka: NASA
O autorze
Studentka V roku prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Naukowo interesuje się zastosowaniem logiki w życiu codziennym, prawem lotniczym i teorią prawa. Prywatnie miłośniczka festiwali muzycznych, roślin i kotów. W wolnej chwili stara się objechać świat.