Rzeczywistość po pierwszej wojnie
W 1918 roku wraz z końcem I wojny światowej Rzeczpospolita Polska uzyskała niepodległość. W następnym roku podpisano traktat wersalski będący głównym dokumentem organizującym ład europejski po wojnie. Istotną częścią traktatu z Wersalu było przeprowadzenie plebiscytów wśród ludności na terenach, których struktura narodowościowa społeczeństwa była zbyt skomplikowana. Dzięki temu jednoznacznie decydowano o przyłączeniu któregoś z regionów do danego państwa. Jednym z takich europejskich regionów był Górny Śląsk, gdzie żyjący ze sobą Polacy oraz Niemcy mieli zadecydować w głosowaniu o przynależności państwowej swojego miejsca zamieszkania.
Najważniejszą postacią omawianego okresu historycznego z pewnością należy nazwać Wojciecha Korfantego. Korfanty był górnośląskim politykiem urodzonym na terenie dzisiejszych Siemianowic Śląskich, którego działania w ramach długoletniego pełnienia mandatu posła do pruskiego Reichstagu znacząco przyczyniły się sprawie polskiej. W dużym skrócie głównymi przedpowstańczymi zasługami Korfantego były: agitacja za oderwaniem ziem zaboru pruskiego i Górnego Śląska wraz z przyłączeniem ich do Polski, rozwój polskiej prasy na Górnym Śląsku, wskrzeszanie polskich ugrupowań politycznych, a także udział w powstaniu Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska.
Zamiar przeprowadzenia plebiscytu na Górnym Śląsku na mocy traktatu wersalskiego wywołał ogromne poruszenie w regionie. Żadna strona nie była zadowolona z takiego obrotu spraw. Bunty ludności opowiadającej się za przyłączeniem do Polski były tłumione przez niemiecką administrację, która posiadała kontrolę nad terenem. Głównym zapalnikiem spodziewanego większego konfliktu była pacyfikacja mysłowickich górników przez Niemców 15 sierpnia 1919 roku oraz szereg represji na polskim społeczeństwie.
I powstanie śląskie
W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku wybuchło I powstanie śląskie. Walki między Polakami a oddziałami niemieckimi rozpoczęły się w rejonach Pszczyny, gdzie głównym dowódcą był Maksymilian Iksal. Potyczki szybko zaczęły rozprzestrzeniać się na inne śląskie powiaty. W międzyczasie główne dowództwo po stronie polskiej w powstaniu przejął Alfons Zgrzebniok. Polakom udało się odnieść lokalne zwycięstwa, jednak nie byli oni w stanie przeciwstawić się lepiej zorganizowanym i otrzymującym regularne wsparcie oddziałom niemieckim. Polaków w powstaniu nie wsparł wojskiem polski rząd, który musiał przyjąć pokojowe postanowienia traktatu wersalskiego oraz sam był zajęty wojną polsko-bolszewicką. 24 sierpnia Zgrzebniok ogłosił zakończenie walk. Mimo porażki Polaków w powstaniu nastroje propolskie zradykalizowały się jeszcze bardziej, a także podjęto działania propagandowe przed zaplanowanym plebiscytem.
Kampania plebiscytowa oraz II powstanie śląskie
Wraz z początkiem 1920 roku na terenach plebiscytowych zaczęły pojawiać się oddziały wojsk alianckich, które miały czuwać nad spokojem w regionie oraz koordynować bezpieczne przygotowanie plebiscytu.
Najważniejszym elementem kampanii plebiscytowej po stronie polskiej była decyzja II Rzeczpospolitej o nadaniu województwu śląskiemu szerokiej autonomii. Dokument nazywany Statutem Organicznym Województwa Śląskiego został wydany 15 lipca 1920 roku i miał być ogromną zachętą dla Górnoślązaków, aby ci opowiedzieli się podczas plebiscytu za Górnym Śląskiem w granicach II RP.
II powstanie śląskie wybuchło w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku. Poprzedzone było terrorem prowadzonym przez niemiecką policję oraz atakami bojówek niemieckich w oparciu o domniemane porażki Wojska Polska w starciach z bolszewikami na terenie II RP. Powstanie zarządził Wojciech Korfanty pod silnym naciskiem jednego z dowódców Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska Walentego Fojkisa. Nadrzędnym celem powstańców było doprowadzenie do utworzenia opartej na parytecie narodowościowym policji plebiscytowej. Po zajęciu terenów nadgranicznych oraz większości górnośląskiego okręgu przemysłowego przez powstańców strona polska zrealizowała swój cel. 25 sierpnia przewodniczący komisariatów plebiscytowych Wojciech Korfanty oraz Kurt Urbanek podpisali porozumienie o zakończeniu walk. Utworzyli również policję plebiscytową złożoną z Polaków i Niemców. Rozwiązano także zarówno niemiecką policję, jak i Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska.
Plebiscyt na Górnym Śląsku
20 marca 1921 roku na terenie Górnego Śląska odbył się plebiscyt ludnościowy mający rozstrzygnąć kwestię przynależności narodowej regionu. W głosowaniu wzięło udział 1 190 846 uprawnionych osób do głosowania, co stanowiło 98% wszystkich upoważnionych. Po podliczeniu głosów za Polską opowiedziało się 40,4%, a za Niemcami 59,5% głosujących.
Pomimo znajomości wyników głosowania, sposób, w jaki miał zostać podzielony górnośląski teren, budził spore wątpliwości wśród wszystkich zainteresowanych. Wojciech Korfanty, odwołując się do luk w traktacie wersalskim, forsował pomysł podzielenia regionu względem głosów oddanych w gminach. Tym samym, według propolskiego działacza, II RP przypaść miało ok. 59% obszaru plebiscytowego z ok. 70% jego mieszkańców. Pomysł Korfantego, popierany głównie przez chcących jak najbardziej osłabić Niemców Francuzów, nie był dominującym w sferze alianckich negocjacji. Zatem należało się spodziewać kolejnego powstania niezadowolonych z wyników plebiscytu Polaków.
III powstanie śląskie
Wybuch trzeciego oraz ostatniego powstania śląskiego datuje się na noc z 2 na 3 maja 1921 roku. Zainspirowane przez Korfantego powstanie, wraz z nieoficjalnym wsparciem militarnym przez rząd polski, pozwoliło powstańcom zająć cały okręg przemysłowy w regionie. Główne walki toczyły się na terenie dzisiejszego województwa opolskiego, szczególnie w okolicach Góry Świętej Anny. Nieskłonni przez długi czas do negocjacji Niemcy, dowodzeni przez Karla Hoefera, musieli ulec naciskom Komisji Międzysojuszniczej i usiąść do porozumienia ze stroną polską. Porozumienie między Hoeferem a Korfantym podpisano 26 czerwca. Na mocy umowy oddziały obu stron zaangażowanych w walki rozdzielono 5 lipca przy pomocy żołnierzy alianckich.
20 października 1921 zapadło ostateczne postanowienie. Wynikiem powstania było podjęcie przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku decyzji o przyznaniu II RP 1/3 spornego obszaru. Tym samym w polskich granicach znalazło się 50% zakładów hutniczych oraz 76% kopalń węgla. Do Polski włączono terytorium, gdzie blisko 56% głosów oddano za tymże rozwiązaniem, a 66% mieszkańców posługiwało się językiem polskim.
Konwencja genewska o Górnym Śląsku
15 maja 1922 roku w Genewie Polska oraz Niemcy podpisały umowę międzynarodową regulującą interesy obu państw na podzielonych przez plebiscyt obszarach. Najważniejszymi postanowieniami dokumentu były: kwestia funkcjonowania podzielonego rynku górnośląskiego, zasady współpracy transgranicznej obu państw oraz gwarancja praw cywilnych i obywatelskich mieszkańców Górnego Śląska. Umowa obowiązywać miała do 1937 roku.
Województwo śląskie w II RP
Na mocy ustawy polskiej podpisanej 15 lipca 1920 roku i umowy zawartej z Niemcami w Genewie, 15 czerwca 1922 roku na terenie II Rzeczypospolitej utworzono jedyną autonomiczną jednostkę administracyjną, jaką stało się województwo śląskie.
Województwo śląskie posiadało własny Sejm Śląski. Z początku językiem, którym posługiwano się na posiedzeniach, był wyłącznie język polski, jednak po 4 latach wprowadzono również język niemiecki. Do wyłącznych kompetencji autonomii należały między innymi: sprawy języka urzędowego, sprawy ustroju władzy i samorządu, organizacja sił policyjnych, szkolnictwo, kwestie kościelne, kwestia ubogich, organizacja rolnictwa wraz z leśnictwem i melioracją, sprawy wodne, koleje i elektryczność, roboty publiczne, sprawy podatkowe, ubezpieczenia socjalne, organizacja przemysłu i handlu, sądownictwo administracyjne oraz wprowadzenie waluty polskiej.
Koniec autonomii
W 1938 roku Polacy zajęli czechosłowackie Zaolzie ze zdecydowaną większością ludności pochodzenia polskiego. Krok ten był motywowany informacjami, jakie docierały do rządu polskiego o postępujących działaniach III Rzeszy, które miały na celu inkorporację Czechosłowacji.
Rok później w pobliskich Polsce niemieckich Gliwicach doszło do prowokacji, będącej często uważanej za początek II wojny światowej. 31 sierpnia 1939 roku III Rzesza, podszywając się pod powstańców, przeprowadziła akcję fałszywego zawiadomienia o ataku polskim na niemiecką radiostację w Gliwicach. Dzień później na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow III Rzesza rozpoczęła militarny atak na Polskę. Porozumienie Hitlera ze Stalinem rozpoczęło proces okupacji całego terytorium II RP wraz z autonomicznym województwem śląskim. W powojennej Polsce pod kontrolą radziecką oraz całościowo suwerennej dzisiejszej III RP województwo śląskie już nigdy nie uzyskało autonomii.
Współczesność
Dzisiaj, będąc mądrzejszym o wiedzę z przeszłości, można jasno powiedzieć, że obszar Górnego Śląska w XX wieku był jednym z ciekawszych do śledzenia jego losów na kontynencie europejskim. Bogaty w przemysł ciężki region był jedną z ważniejszych spraw dla ukształtowania się ładu międzynarodowego po I wojnie światowej. Również w granicach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej odgrywał on kluczową rolę w gospodarce całego państwa.
W teraźniejszości Górny Śląsk bywa często dyskredytowany i spychany na dalszy plan przez polskie władze. Ogromny upadek górnictwa i hutnictwa w regionie, spowodowany polską transformacją systemową z końca XX wieku, przyczynił się do rozwoju biedy wśród ludności oraz wszelkich przejawów patologii społecznych. Ogromna aglomeracja górnośląska nie uzyskała dostatecznej pomocy od żadnego ugrupowania rządzącego w wolnej Polsce. Regionowi w żaden sposób nie pomaga również Unia Europejska forsująca kolejne proekologiczne plany, które najsilniej uderzą w społeczność pracującą w wymierającym już górnośląskim przemyśle ciężkim.
Kolejną kwestią są antagonizmy występujące między mieszkańcami Górnego Śląska a resztą ludności polskiej w kraju. Ludność utożsamiająca się z regionem z uwagi na uwarunkowania historyczne oraz w dużej mierze tradycje rodzinne podchodzi z o wiele większą sympatią do narodu niemieckiego niż reszta rodaków zamieszkujących inne rejony państwa. Istotną kością niezgody jest także deprecjonowanie roli języka śląskiego, który w każdy możliwy sposób próbuje się umniejszać, ganić za używanie w szkołach, czy też robić z niego na siłę rodzaj języka polskiego.
O autorze
Student Uniwersytetu Śląskiego. Politolog z pracą licencjacką na temat relacji Unii Europejskiej z Federacją Rosyjską. Obecnie zajmuje się pisaniem pracy magisterskiej na temat byłych państw Jugosławii i ich stosunków z UE. Ponadto wielki entuzjasta piłki nożnej, pasjonat zarówno polskiego podwórka, jak i lig TOP5 oraz rozgrywek międzynarodowych. Hobbystycznie maniak Fifa Ultimate Team, obserwator Sejmu RP, interesujący się językami obcymi, a także zgłębiający wiedzę na temat stosunków międzynarodowych wraz z ich historią.