W moim poprzednim artykule CZY II WOJNA ŚWIATOWA MOGŁA SKOŃCZYĆ SIĘ WCZEŚNIEJ? – OPERACJA „WALKIRIA” I ZAMACH NA HITLERA Z 20 LIPCA 1944 ROKU opisałem próbę przejęcia władzy w III Rzeszy przez opozycjonistów, którzy nie zgadzali się z działaniami Adolfa Hitlera. Wielu może się zastanawiać, jak to się stało, że tak okropny człowiek legalnie zdobył i utrzymywał władzę przy względnej zgodzie większości społeczeństwa niemieckiego. Nie jest tajemnicą, że ogromną rolę w tym procesie stanowiła propaganda, której głównym architektem był Joseph Goebbels – późniejszy minister propagandy i oświecenia publicznego III Rzeszy. W niniejszym artykule opiszę co stało za sukcesem propagandowym tego makiawelicznego polityka oraz w jaki sposób udało mu się zmanipulować tak wielu Niemców.
Dzieciństwo i młodość
Chcąc dywagować na temat sukcesu Goebbelsa, należy najpierw zagłębić się w jego młodość, by dowiedzieć się, jak kształtował się jego nienawistny umysł. Młody Joseph w późnym dzieciństwie zachorował na zapalenie szpiku kości w prawej nodze, co skutkowało trwałym niedowładem kończyny i koniecznością noszenia specjalnego buta ortopedycznego. Miało to swoje reperkusje, które już na początku życia Goebbelsa zaczęły kształtować jego psychikę i charakter. Ze względu na swój stan zdrowia nie mógł uczestniczyć w grach i zabawach rówieśników ani, ku swojemu głębokiemu rozczarowaniu, wziąć udziału w I wojnie światowej. Przez swoją dolegliwość Joseph czuł się wyobcowany i postanowił skupić się na nauce. Dzięki swojej inteligencji i skrupulatności stał się jednym z prymusów w szkole, a z czasem udało mu się nawet uzyskać tytuł doktora filologii germańskiej na studiach.
Powojenny kryzys sprawił, że ciężko było mu znaleźć jakiekolwiek zajęcie zarobkowe. W wolnym czasie czytał więc dużo książek, które zaczęły kształtować jego poglądy. Eugeniusz Król w swojej książce o Goebbelsie tak opisuje wpływ lektur na Niemca:
„[…] poczynając od Oswalda Spenglera […] aż po Lwa Tołstoja, Nikołaja Gogola i Fiodora Dostojewskiego. Zwłaszcza ten ostatni pisarz wciągał go swoją sugestywną prozą w świat „świętej Rosji”, rozumianej jako kraj idealnego socjalizmu, oczywiście uwolnionego od barbarzyńskich bolszewików, ale także od skołtuniałego mieszczaństwa i „zażydzonego” kapitału. Goebbels stawał się z wolna wojującym ateistą i antysemitą„.
Polityczne początki
Z czasem coraz bardziej radykalny Goebbels postanowił zainteresować się polityką i wstąpił do pierwszych ugrupowań nacjonalistycznych. W sierpniu 1924 roku udał się na zjazd Narodowosocjalistycznego Ruchu Wolnościowego Wielkich Niemiec (NSFBGD), który działał w zastępstwie zdelegalizowanego po puczu monachijskim NSDAP. Tam właśnie natknął się na masową demonstrację zwolenników nacjonalistycznej skrajnej prawicy, której entuzjazm i energia wywarły na nim wielkie wrażenie. Niedługo potem udało mu się dostać ofertę współpracy przy wydawaniu gazety „Völkische Freiheit”, która miała powiązania z Niemiecko-Volkistowską Partią Wolności (DVFP). W zasadzie od tego wydarzenia zaczął się realny proces kreowania „propagandowego potwora”, jakim bez wątpienia stał się Goebbels w kolejnych latach.
W lipcu 1925 roku Joseph po raz pierwszy spotkał się z Adolfem Hitlerem, który, widząc jego potencjał, bardzo szybko nawiązał z nim współpracę. Tandem Goebbels-Hitler był niebywale destrukcyjny. Lider NSDAP idealnie wpasowywał się w wykreowany w głowie Goebbelsa obraz silnego przywódcy i mitycznego wodza, który cechami przypominałby króla Fryderyka Wielkiego.
Kontrola mediów – prasa
Szeroką (póki co tylko z nazwy) działalność propagandową zaczęto od prasy. Utworzono tygodnik partii NSDAP o znamiennej nazwie „Der Angriff”, czyli „Atak”. Pierwszy numer ukazał się 4 lipca 1927 roku. Styl gazety Goebbelsa różnił się znacząco od mainstreamowej prasy politycznej w Republice Weimarskiej, która publikowała długie, poważne teksty, analizujące problemy gospodarcze i społeczne kraju. Postawił on na zdawkowe artykuły, krzykliwe nagłówki i do skrajności uproszczone hasła. Można śmiało wysnuć wnioski, jakoby Goebbels był prekursorem maniery dzisiejszych mediów, które bardzo chętnie atakują nas krótkimi, głośnymi tekstami, często pomijając ważne do odpowiedniego zrozumienia tematu fakty. Świadczy to o ponadprzeciętnym intelekcie i sprycie szefa propagandy partii Hitlera, a był to zaledwie początek jego działalności. Na łamach pierwszej propagandowej gazety pisano o zdradzieckim traktacie wersalskim, czy degeneracji niemieckiego parlamentaryzmu. Wszystkie poruszone tematy kończyły się zawsze jednym i tym samym akcentem – oskarżeniem Żydów o spowodowanie całego światowego zła. Podsycano w ten sposób w Niemcach nienawiść do przedstawicieli tej narodowości. Z czasem partia rozszerzyła swoje wpływy o kolejne czasopisma, aż w końcu, będąc u władzy, miała monopol na całą prasę w kraju.
Warto zaznaczyć, że bardzo skrupulatnie sprawdzano osoby, które dopuszczano do pracy w tej dziedzinie. Pracownicy o „złej narodowości” lub poglądach byli natychmiastowo zwalniani i zastępowani osobami, które były wierne nacjonalistycznym ideałom partyjnym. Posiadanie przez nazistów różnych czasopism w swojej strefie wpływów dawało społeczeństwu mylne wrażenie, że istnieje w niemieckich mediach wolność słowa. Kolejne ich działania pokazują jednak, w jak wielkim błędzie byli niemieccy obywatele.
Literatura i sztuka
Obok prasy na celowniku Goebbelsa znalazła się szeroko pojęta literatura i sztuka. Dzieła, które nie pasowały do kanonu przewidzianego przez partię, usuwano z obiegu, a często nawet publicznie palono. Dodatkowo ich autorzy byli poddawani różnym sankcjom. Za przykład niech posłuży książka Ericha Marii Remarque’a pt. „Na zachodzie bez zmian”. Opowiada ona o I wojnie światowej z perspektywy młodych niemieckich rekrutów, dobitnie pokazując brutalność wojny i fakt, że wojska niemieckie wcale nie były tak wspaniałe i niepokonane, jak to kreowała propaganda III Rzeszy. Sam Goebbels w swoim dzienniku napisał:
„Czytam „Na Zachodzie bez zmian”. Podła, destrukcyjna książka. Wojenne wspomnienia powołanego do wojska. Nic więcej. Po 2 latach nikt już nie będzie o tej książce mówił. Wpłynęła jednak na miliony serc. Książka jest dobrze napisana. I dlatego tak niebezpieczna.”
Kino
Pozostając przy tytule Remarque’a, poruszę temat kina, które również było kontrolowane przez późniejszego ministra propagandy III Rzeszy. „Na zachodzie bez zmian” doczekało się ekranizacji filmowej, stworzonej przez Amerykanów w 1930 roku. Na polecenie NSDAP bojówki SA skutecznie zakłócały projekcję tego filmu, który był sprzeczny z narracją prowadzoną przez nazistów. W tym celu na widownię wpuszczano myszy oraz detonowano ładunki z gazem łzawiącym.
Poza cenzurowaniem filmów, naziści zajmowali się także ich tworzeniem. Flagowym, jeśli w ogóle można to tak ująć, dziełem była produkcja pt. „Wieczny Żyd” z 1940 roku, nad którym bezpośrednią pieczę miał sam Goebbels. Oglądając film, można poczuć niepokój i przerażenie. Jedna ze scen szczególnie mrozi krew w żyłach – gromada szczurów, która wyłania się z kanałów ściekowych, została zestawiona z tłumem Żydów. Narrator opatrzył ten moment komentarzem, że tak, jak szczury są szkodnikami królestwa zwierząt, tak Żydzi szkodzą rodzajowi ludzkiemu, roznosząc choroby i korupcję. Cały film obfituje we wszelkiego rodzaju próby upodlenia tej nacji i utwierdzenia Niemców w przekonaniu, że jest ona odpowiedzialna za całe zło jakie istnieje.
Radio i wystąpienia publiczne
Ostatnim środkiem przekazu, który kontrolował Goebbels było radio. Z jego inicjatywy wprowadzono – pod groźbą kary śmierci – zakaz słuchania zagranicznych rozgłośni radiowych i powtarzania przekazywanych przez nie wiadomości. Monopol państwowej propagandy nie był zagrożony, gdyż dla jej przekazu nie było żadnej alternatywy.
Szef propagandy III Rzeszy zadbał przy okazji o powszechność dostępu do przekazów radiowych – zarządził ustawianie głośników w miejscach publicznych, by zwiększyć liczbę odbiorców swoich wyrafinowanych kłamstw.
Podczas organizowanych wystąpień przedstawicieli NSDAP również wykorzystywano urządzenia techniki dźwiękowej, aby trafić do tysięcy zgromadzonych zwolenników ideologii. Same wystąpienia stanowiły ważny element rozpowszechniania idei nazizmu wśród Niemców. Organizacja takich wydarzeń była niemałą pasją Goebbelsa i trzeba przyznać, że skutecznie sobie na tym polu radził. Stawiał on na monumentalność dekoracji, a także dbał o to, aby wszystko było okraszone nutą potęgi i mistycyzmu. Szczególnie cenił sobie marsze z pochodniami, wielkie defilady oraz wiece.
Charakterystyka przemówień
Goebbels sam chętnie przemawiał do narodu i był doskonałym mówcą, jednak jego styl wypowiedzi różnił się od jego największego idola – Hitlera. Przemówienia Goebbelsa charakteryzowały się przemyślanymi, poetyckimi wyrażeniami i inteligentnymi uwagami, a także sprytnie zadawanymi pytaniami, na które w teorii słuchacze mieli sami sobie odpowiadać. W praktyce jednak manipulowano społeczeństwem, przemycając do wystąpień konkretne odpowiedzi, które audytorium nieświadomie przyjmowało za swoje. Idealnym przykładem takiego zabiegu jest przemówienie Goebbelsa w Pałacu Sportu 18 lutego 1943 roku, kiedy to minister propagandy wzywa do rozpoczęcia wojny totalnej. Padały tam takie pytania jak:
„Czy wierzycie w Führera i w ostateczne zwycięstwo narodu niemieckiego? Czy ty i naród niemiecki jesteście chętni do pracy, jeżeli Führer wyda taki rozkaz […]?”.
Nie brakowało także poetyckich elementów. Z ust Goebbelsa padło zdanie: „Nun, Volk, steh auf und Sturm brich los!”, co oznacza „Teraz narodzie, powstań i pozwól rozpętać się burzy!”. Jest to nawiązanie do wiersza „Männer und Buben” autorstwa Carla Theodora Körnera.
Wystąpienia Hitlera były z kolei bardzo charyzmatyczne i energiczne. Potrafił pociągnąć za sobą tysiące ludzi, co było swego rodzaju ewenementem. Goebbels wykorzystał ten fakt i stworzył wokół Hitlera mit Führera, czyli wielkiego wodza narodu niemieckiego.
Podsumowanie
Podsumowując, Joseph Goebbels i jego propaganda odniosła tak duży sukces z powodu skutecznego wykorzystania wszystkich dostępnych wówczas środków przekazu, od radia i prasy aż po kino i wystąpienia publiczne. Trzeba przy tym zaznaczyć wielką przebiegłość samego Goebbelsa. Zastanawiająca może się jednak wydawać aprobująca postawa samych Niemców względem treści głoszonych przez NSDAP. Mimo trzymania pieczy nad wszystkimi mediami w kraju, obywatele mogli nie uznawać treści głoszonych przez nazistów. Jak się okazuje, Niemcy, nawet mimo panującego w kraju reżimu, chcieli słuchać tego, co mają do powiedzenia narodowi socjaliści. Wynikało to z faktu, że społeczeństwo po klęsce z I wojny światowej potrzebowało kozła ofiarnego dla ówczesnej tragicznej pozycji ich narodu w Europie po podpisaniu traktatu wersalskiego. Naziści przynieśli więc Niemcom satysfakcjonujące ich tezy i rozwiązania na srebrnej tacy. Jedyne czego oczekiwali w zamian to posłuszeństwo i poparcie, co jak wiemy z historii, dość szybko uzyskali.
Źródła:
Eugeniusz Cezary Król, Młodość Josepha Goebbelsa. Co zbrodniczy minister propagandy robił zanim wstąpił do NSDAP?, wielkahistoria.pl, 2021
https://wielkahistoria.pl/mlodosc-josepha-goebbelsa-co-zbrodniczy-minister-propagandy-robil-zanim-wstapil-do-nsdap/
Joseph Goebbels i Eugeniusz Cezary Król, 2021. Goebbels. Dzienniki. Tom 1: 1923-1939, s. 8, 213, 572
Warszawa: Wydawnictwo Świat Książki
Grzegorz Kantecki, Goebbelsowska propaganda. Jak naziści przekonali zwyczajnych Niemców do poparcia swojej zbrodniczej ideologii, wielkahistoria.pl, 2021
https://wielkahistoria.pl/goebbelsowska-propaganda-jak-nazisci-przekonali-zwyczajnych-niemcow-do-poparcia-swojej-zbrodniczej-ideologii/
Film Wieczny Żyd, 1940, reż. Fritz Hippler
Marcin Przegiętka, Josef Goebbels – mistrz propagandy III Rzeszy, przystanekhistoria.pl, 2020
https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/propaganda/37630,Josef-Goebbels-mistrz-propagandy-III-Rzeszy.html?fbclid=IwAR0UpxleHjICqty2IP3sbl7ftCAJR3pwMt98aqE1lVt0ixKMP7jXRshM624
Beczka Prochu, Joseph Goebbels ogłasza wojnę totalną (18 II 1943). Przemówienie w Pałacu Sport, 2022
https://www.youtube.com/watch?v=DB1ONjI5eqY&ab_channel=BeczkaProchu
David Welch, 1993, The Third Reich. Politics and Propaganda, s. 13
Londyn: Wydawnictwo Routledge
Fot. nagłówka: Wyborcza
O autorze
Student Bezpieczeństwa Wewnętrznego na Uniwersytecie Warszawskim. Zainteresowany historią, współczesnymi konfliktami zbrojnymi, wojskowością - w szczególności lotnictwem wojskowym, geopolityką i aspektami wojny psychologicznej. Fan włoskiej Serie A.