John Locke jest uważany za jednego z najważniejszych filozofów drugiej połowy XVII wieku, który wywarł ogromny wpływ na rodzącą się w tamtym okresie myśl oświeceniową. Locke był prekursorem rewolucyjnego jak na tamte czasy prądu w filozofii poznania zwanego empiryzmem genetycznym, autorem koncepcji liberalnego państwa oraz popularnego dzisiaj w Europie modelu rozdziału państwa od Kościoła. Warto na nowo poznawać dziedzictwo jednego z najwybitniejszych filozofów nowożytnej Europy z uwagi na jego wkład w powstanie nowoczesnych państw i społeczeństw oraz ciekawe koncepcje, które są warte rozważenia także współcześnie.
Teoria poznania Locke’a
John Locke zaproponował nowe spojrzenie na kwestię poznania. W przeciwieństwie do Platona czy Kartezjusza wyszedł z założenia, że wszelka wiedza człowieka pochodzi jedynie z doświadczenia zmysłowego, w związku z czym przychodzi on na świat bez tej wiedzy. Ten pierwotny stan ludzkiego umysłu został ujęty przez późniejszych w metaforze tabula rasa (z łac. czysta tablica). Zdaniem Locke’a w momencie narodzin ludzki umysł jest niezapisany. Twierdził zarazem, że jedynymi cechami wrodzonymi są u człowieka pragnienie szczęścia i unikanie cierpienia.
Wydawać by się mogło, że John Locke swoimi tezami nie dokonał wielkiego odkrycia, bo na chłopski rozum wiadomo przecież, że człowiek poznaje świat i zdobywa wiedzę przy użyciu narządów zmysłów. Empiryzm genetyczny, którego był prekursorem, stanowił jednak w XVII wieku koncepcję stojącą w opozycji do popularnej wtedy teorii idei wrodzonych Kartezjusza. Stał również w sprzeczności z myśleniem klasyków, takich jak Platon, który wierzył w istnienie doskonałego, odwiecznego świata idei.
Jest jeszcze drugi powód, dla którego na empiryzm Locke’a powinniśmy patrzeć z podziwem. Przecząc istnieniu idei wrodzonych, zakwestionował tym samym istnienie wrodzonych zasad moralnych. Z kolei ta myśl wywarła olbrzymi wpływ na kształt pedagogiki i etyki całej epoki oświecenia. Przekonywała, że można wychowywać, kształtować człowieka w wybranym przez nauczyciela kierunku.
Umowa społeczna i teoria stanu natury
John Locke najbardziej znany jest z teorii umowy społecznej, która tłumaczy powstanie społeczeństw. Zdaniem Locke’a przed zawarciem umowy społecznej panował stan natury, w którym dominowało prawo silniejszego. W pewnym momencie ludzie postanowili jednak łączyć się we współpracujące ze sobą grupy, gdy zauważyli, że w ten sposób mogą lepiej radzić sobie z wyzwaniami i zagrożeniami. Następnie grupy oddały część swoich praw i wolności wybranym spośród siebie władzom. W zamian za to władza miała zadbać o obronę praw ludzi do wolności, bezpieczeństwa i własności prywatnej. W konsekwencji, jak powiedział Locke, współpraca ludzi tworzy społeczeństwo obywatelskie/polityczne. Teoria umowy społecznej stała się podstawą budowy nowoczesnych państw liberalnych, w których funkcję państwa określa się mianem stróża nocnego, mającego chronić właścicieli przed intruzami.
Rozdział Kościoła od państwa i odrzucenie legitymizmu
John Locke jako jeden z pierwszych filozofów stworzył teoretyczne przesłanki dla państwa neutralnego wobec ideologii i zapewniającego tolerancję dla wszystkich wyznań religijnych. Z kolei jego postulat rozdziału Kościoła od państwa stanowił warunek zaistnienia faktycznej równości wszystkich wobec prawa i powstania społeczeństwa obywatelskiego.
Angielski myśliciel stwierdził również, że władza królewska nie pochodzi z nadania Boga, lecz z nadania ludzi. Zanegował w ten sposób dominujący jeszcze przez następnych kilka stuleci model monarchii absolutnej, którego podstawą była przecież wiara w zasadę legitymizmu. Ponadto zdaniem Locke’a władza świecka dba o dobra doczesne, natomiast władza duchowna dba o wejście do nieba. Tymi słowami dawał potwierdzenie swojej koncepcji rozdziału tronu i ołtarza, która nawet współcześnie nie jest dla wielu oczywistością.
Źródła:
Tadeusz Cegielski, Katarzyna Zielińska, Historia 2. Dzieje nowożytne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991, str. 230–231.
Encyklopedia PWN, Locke John [data dostępu: 09.02.2024].
Encyklopedia PWN, Empiryzm genetyczny [data dostępu: 09.02.2024].
Zintegrowana Platforma Edukacyjna, John Locke: tabula rasa, podział idei [data dostępu: 09.02.2024].
Fot. nagłówka: Godfrey Kneller, Public domain, Wikimedia Commons [data dostępu: 09.02.2024].
O autorze
Student dziennikarstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego i członek Rady ds. Równego Traktowania przy prezydencie Krakowa. W przeszłości radny Młodzieżowej Rady Krakowa. Laureat VIII i IX Olimpiady Wiedzy o Mediach. Na co dzień interesuje się zagadnieniami z zakresu geopolityki, geografii społeczno-gospodarczej oraz historii.