Pomimo postępu w dyplomacji, coraz większej świadomości społecznej i nowych metod rozwiązywania konfliktów, świat nadal jest świadkiem wojen, które wpływają na życie milionów ludzi. Prawo wojenne pozostaje zatem wciąż aktualne i niezwykle istotne w obliczu współczesnych wyzwań związanych z konfliktami zbrojnymi w różnych zakątkach świata. Określa nie tylko standardy w trakcie ich trwania, ale także reguluje kwestie, takie jak stosowanie broni masowego rażenia, ochronę jeńców wojennych oraz dostęp do pomocy humanitarnej.
Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych – bo taka jest jego pełna nazwa – można podzielić na trzy zasadnicze odłamy, które są nierozerwalnie ze sobą związane. Są to: prawo przeciwwojenne, prawo wojenne oraz prawo humanitarne. Przede wszystkim ważne jest dążenie do pokoju na świecie i dokonywanie działań przeciwdziałających wojnom. Jeśli jednak do konfliktu już dojdzie, jego strony muszą przestrzegać prawa wojennego oraz humanitarnego. Jakie zasady panują na froncie? Odpowiedź znajduje się poniżej.
Skąd czerpiemy wiedzę o prawie wojennym?
Źródłami przepisów są głównie przepisy traktatowe, umowy międzynarodowe – konwencje i protokoły, oraz prawo zwyczajowe (tzw. soft law, czyli prawo nieustanowione). Prawem miękkim są tutaj praktyka państw walczących oraz przekonanie o zgodności tej praktyki z prawem. Najważniejszym źródłem prawa ustanowionego jest natomiast szereg konwencji genewskich, haskich oraz protokoły dodatkowe. W Genewie stworzono cztery konwencje o następujących regulacjach:
- o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych
- o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu
- o traktowaniu jeńców wojennych
- o ochronie osób cywilnych podczas wojny
Konwencja haska z 1907 r. normuje z kolei prawa i zwyczaje wojny lądowej, natomiast ta z 1954 r. – ochronę dóbr kulturalnych. Protokół Dodatkowy I do konwencji genewskich dotyczy konfliktów międzynarodowych i wprowadza następujące zasady:
- zabrania się atakowania ludności cywilnej
- zabrania się atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i chorymi
- zabrania się atakowania obiektów bez ich rozróżnienia (zasada rozróżnienia wytłumaczona zostanie za chwilę) oraz niszczenia dóbr niezbędnych do przetrwania ludności
- zabrania się stosowania w walce metod i środków powodujących zbędne cierpienia oraz długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym, np. broni chemicznej
Zasady na froncie
Niektóre zasady wynikają wprost z przepisów lub zwyczaju wojennego (jak np. wspomniany zakaz atakowania ludności cywilnej), inne zaś ze zwyczajów lub zwykłych zasad moralności ludzkiej.
Klauzula Martensa
„W przypadkach nieobjętych […] umowami międzynarodowymi, osoby cywilne i kombatanci pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego wynikających z ustalonych zwyczajów, zasad humanitaryzmu oraz wymagań powszechnego sumienia”
W prawie konfliktów zbrojnych obowiązują także dwa rodzaje reguł: reguły ochrony oraz reguły walki. Reguły ochrony dotyczą osób nieuczestniczących w działaniach zbrojnych i stanowią ich oszczędzanie, reguły walki z kolei mają na celu ograniczanie przemocy (środków i metod prowadzenia działań zbrojnych) do granic niezbędnych do osiągania celów konfliktu.
Inną, fundamentalną zasadą jest konieczność wojskowa, której celem jest określenie metod i środków walki, których zastosowanie jest uzasadnione i konieczne do prowadzenia działań zbrojnych, a jednocześnie zakazane jest powodowanie niepotrzebnego cierpienia oraz nadmiernych zniszczeń. Podejmowane działania nie mogą przypominać zatem aktu samowoli oraz siania spustoszenia na każdym kroku. Stosowanie tej zasady nie uzasadnia naruszenia prawa konfliktów zbrojnych. Każde przekroczenie granic konieczności wojskowej jest uznawane za zbrodnię wojenną, rodzącą odpowiedzialność międzynarodową.
Kolejnymi, lecz nie mniej ważnymi, zasadami są:
- zasada humanitaryzmu, będąca na równi z koniecznością wojskową, stanowiąca zakaz powodowania niepotrzebnego cierpienia. Jej celem jest ochrona ofiar wojny i ich praw
- zasada rozróżnienia – strony konfliktu powinny zawsze dokonywać rozróżnienia między ludnością cywilną a bojownikami oraz między dobrami o charakterze cywilnym a celami wojskowymi, i w związku z tym kierować swoje operacje jedynie przeciwko celom wojskowym
- zasada proporcjonalności – zapewnienie równowagi pomiędzy koniecznością uwzględnienia potrzeb wojskowych a koniecznością uwzględnienia potrzeb humanitaryzmu
- zasada ostrożności – działania wojenne powinny być ostrożnie planowane, wybór broni najmniej szkodliwej oraz jeśli to możliwe – wcześniejsze ostrzeganie przed podjęciem działań na danym terenie
Zakazane działania
Przede wszystkim zabronione jest dokonywanie działań odwetowych mających na celu zemszczenie się na przeciwniku. Nie można stosować też represji (bezprawnych, surowych środków przymusu wywołujących lęk i upokorzenie, a także siejących terror) ani represaliów (naruszania prawa w zamian za naruszenie prawa. Zakaz ten nie jest jednak bezwzględny i przewiduje odstępstwa tymczasowe, proporcjonalne i jedynie w ramach działań zbrojnych). Na froncie obowiązuje też zakaz wiarołomstwa – nieuprawnionego używania znaków i białych flag, udawania poddania się, wykorzystania mundurów nieprzyjaciela, flag państwowych i innych znaków wprowadzających w błąd.
Cywile i obiekty cywilne
Obowiązuje bezwzględny nakaz ochrony ludności cywilnej przed skutkami działań wojennych. Operacje wojskowe mogą być kierowane jedynie przeciwko celom wojskowym, mającym wojskowy charakter, a więc miejscom, w których składowana jest broń strony przeciwnej lub jej siły zbrojne, inne obiekty mogące przyczynić się do wspierania walk, a także przeciw członkom sił zbrojnych przeciwnika. Obiekty cywilne to z kolei dzielnice mieszkalne, szpitale, sklepy, szkoły i inne obiekty nieprzeznaczone do walk, które nie mogą być zaatakowane.
Ranni
Działania zbrojne prowadzą do cierpienia fizycznego, ale również psychicznego. Kombatanci narażeni są na bycie zranionym fizycznie, cywile zaś najczęściej odczuwają ból psychiczny – niepokój, stres, smutek i rozdrażnienie. Przepisy prawa wojennego odnoszą się jednak do osób rannych na polu walki. Stanowią one zakaz używania broni powodującej nadmierne cierpienie, obowiązek pomocy rannym oraz, jeśli kombatant jest śmiertelnie ranny i cierpiący, możliwość ukrócenia jego cierpień. Jest to bowiem odzwierciedlenie humanitarnego traktowania człowieka, któremu nie da się już pomóc w żaden inny sposób.
Jeńcy
Osoby, które brały udział w działaniach wojennych i zostały zatrzymane przez siły zbrojne strony przeciwnej, nazywane są jeńcami wojennymi. Przebywać muszą oni w warunkach godnych, nie można stosować wobec nich tortur, trzeba natomiast przestrzegać praw człowieka przewidzianych prawem międzynarodowym. Muszą mieć zapewniony dostęp do jedzenia i picia, opieki medycznej, nie mogą być także używani jako żywe tarcze. Jeśli są zatrudniani do pracy, warunki zatrudnienia muszą być takie same, jak dla obywateli państwa zatrzymującego.
Przetrzymywani są w obozach jenieckich kontrolowanych przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i przez państwo neutralne – takie, które nie angażuje się w dany konflikt zbrojny.
Ciekawostka z frontu
Osoba opuszczająca ze spadochronem statek niezdolny do lotu powinna mieć możliwość poddania się przed byciem zaatakowaną. Staje się wówczas jeńcem wojennym. Jeśli z kolei podejmuje atak, może być też zaatakowana.
Broń
Z naczelnymi zasadami prowadzenia konfliktów zbrojnych związana jest kwestia środków niezbędnych do prowadzenia walk. Wybór broni nie jest w pełni pozostawiony do uznania stron. Musi bowiem po pierwsze – być środkiem proporcjonalnym, a po drugie nie podlegać wyłączeniu od stosowania.
Konwencje prawa międzynarodowego dotyczące broni stanowią m.in. zakaz stosowania broni powodującej nadmierne cierpienie (np. takiej, która wybuchając, rozrzuca skrawki ostrych metali) oraz broni chemicznej i biologicznej.
Bombardowanie?
Bombardowanie jest jednym z dopuszczalnych sposobów walki na froncie, o ile skierowane jest przeciwko obiektowi wojskowemu. Jeśli natomiast istnieje rozsądne podejrzenie, że koncentracja wojskowa uzasadnia zbombardowanie miasta lub osiedla, to jest to także dopuszczalne. Niezbędne jest jednak zachowanie ostrożności na ludność cywilną.
Wyzwania
Postęp technologiczny niesie za sobą nowe możliwości przeciwdziałania konfliktom i radzenia sobie z nimi, lecz przyczynia się także do powstawania coraz nowszych sposobów ataku na państwo-wroga. Nowymi sposobami walki, które jeszcze 100 lat temu nie istniały lub były dopiero raczkujące to np. cyberwojna – jedna z najbardziej niebezpiecznych metod, gdyż uderza w praktycznie całą populację. Sianie dezinformacji, propagandy, manipulowanie przekazem medialnym – to tylko przykłady działań, które mogą dotknąć każdego z nas. Postrach wśród społeczeństwa jest najlepszym sposobem na zastraszenie i osiąganie zamierzonych celów przez agresora.
Dodatkowo nauka umożliwia stały rozwój broni, dzięki czemu skutki jej użycia sięgają dużo dalej, powodując ogromne straty. Broń biologiczna, rakiety zdalnie sterowane, nowe samoloty, drony czy broń chemiczna – są to symbole wojen naszych czasów.
Przestrzeganie zasad wojennych?
Prawo to jedno, a rzeczywistość drugie. Życie nie zawsze idzie w parze z idealistycznym i sprawiedliwym światem wykreowanym przez system prawa. Przykładu nie trzeba szukać daleko. Za naszą wschodnią granicą od prawie dwóch lat toczy się konflikt zbrojny, podczas którego normy prawa wojennego były i są stale łamane. Rodzą one oczywiście odpowiedzialność międzynarodową, ale czy kiedykolwiek będzie ona możliwa do wyegzekwowania?
Źródła:
Protokół genewski zakazujący broni chemicznej i biologicznej z 1925 r.
Konwencja o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek wrogich celach z 1977 r.
Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania i przechowywania broni biologicznej i toksycznej oraz o ich zniszczeniu z 1972 r.
Jeniec wojenny – Wikipedia, wolna encyklopedia
Prawo konfliktów zbrojnych – Wikipedia, wolna encyklopedia
Fot. nagłówka: UX Gun
O autorze
Studentka V roku prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Naukowo interesuje się zastosowaniem logiki w życiu codziennym, prawem lotniczym i teorią prawa. Prywatnie miłośniczka festiwali muzycznych, roślin i kotów. W wolnej chwili stara się objechać świat.